哈萨克英雄史诗与草原文化
2011-5
伊犁人民出版社
黄中祥
《哈萨克英雄史诗与草原文化》的哈萨克文版已经由新疆伊犁人民出版社出版发行。这是国内外首次用哈萨克文出版汉族学者哈萨克族语言文学的专著，使哈萨克文读者获得了阅读汉族学者撰写的哈萨克族语言文学专著的机会。该专著的哈萨克文出版发行之后，在学术界产生了巨大的影响，深受广大读者的欢迎，被纳入到新疆维吾尔自治区“东风工程”项目，进行了第二次印刷，分发到新疆所有哈萨克族乡镇的文化站。
本专著运用文化人类学和社会学的调查方法对我国和中亚哈萨克族聚居区进行了定点和定量调查，并在调查资料和现有文献的基础上，参照民俗学和史诗学的分析方式，在草原文化的大背景下，对哈萨克英雄史诗的形成时期、母题结构、演唱艺人、部族特征、宗教特征以及与民间文学其他样式的关系进行了系统分析。
史诗的形成首先要有英雄，而英雄的诞生绝非偶然，是游牧经济的必然产物。原始初民受危害的不只是毒蛇猛兽、自然灾害，还有阴谋多端的妖魔和横行霸道的强敌。当他们处于低级意识时，只是被动地去对待;当他们意识到人的力量时，就期盼能出现斩妖降魔的非凡英雄。这时，人的脑海里形成了一个理想的英雄形象。男性就会不失时机地纷纷表现自己，为民众消灾造福去赢得英雄的称号。这就为史诗中英雄的塑造创造了难得的素材。古希腊的两大史诗都是以攻打特洛伊城战争为背景的，史诗中的赫拉克利特、特修斯、俄底修斯都是智勇双全的英雄。
英雄史诗是民间文学中的一个佼佼者，占有相当重要的地位，与民间文学的其他门类的关系也十分切密，是一种彼此补充、共同发展的互动关系。哈萨克英雄史诗是在神话、传说和故事的基础上，汲取祝词、巴克思歌、牧歌、哀歌等民间文学体裁中的养分，不断丰润自己的肌体逐渐形成的。史诗是活形态的，自始至终处于补充完善的状态之中。形成于8、9世纪的史诗被赋予了15、16世纪的，甚至18、19世纪时代特色，这些是史诗传承者的贡献。一部史诗在民间传承几个世纪、十几个世纪，其基本母题不会发生变化，可它的演唱者更新了一批又一批，一茬又一茬。一代人有一代人的不同经历，不同的经历会影响价值观和审美观的形成，而这些都会反映到史诗之中。也就是说，其骨骼没有发生变化，可肌肉比原来丰满得多了。史诗是口头文学的体裁之一，离不开口头文学的其他体裁。
草原文化生成于特殊的地理环境和人文环境，孕育于辽阔浩瀚的大草原骑马民族的游牧经济之中。它反映和服务于畜牧业生产，成为游牧社会物质文明和精神文明的标志。一，草原文化是哈萨克族祖祖辈辈在特定的生产条件和生活环境中创造出来的物质和精神财富。史诗是以活形态的形式传承于民间，始终不脱离社会生活，是再现文化的主要载体之一，从中可以挖掘出草原文化的真谛。二，哈萨克英雄史诗是在浓厚的草原文化氛围中形成、传承的，只有通过草原文化这个大层面才能展示出史诗的真正内涵，揭开其神秘的面纱。三，蕴涵着草原文化的哈萨克英雄史诗的生成和发展生动地说明民族不分大小都有自己的文化传统。这种文化传统之所以能在数千年的历史长河中壮大发展，自强不息，关键在于它顺应社会发展的趋势，体现草原民族的利益和愿望，并满足他们不同层次精神生活的需求，成为哈萨克族须臾不可缺少的精神力量。
黄中祥，男，汉族，生于1957年，先后在新疆大学和中央民族大学获得文学硕士和文学博士学位。精通哈萨克和维吾尔语，兼通俄语及中亚乌兹别克、吉尔吉斯、土库曼等民族的语言，主要研究我国西北哈萨克、维吾尔等少数民族的语言、文学和文化，已完成了1个国际科研合作课题，2个国家社科基金资助项目和6个省（部）级科研项目；为《中国民族百科全书》、《中国少数民族文化大辞典》等辞书撰写了近100万字的词条；参加了《新疆通志-语言志》、《塔城地区志》、《塔城市志》、《乌苏县志》等志书的撰写工作；出版了《天堑通途——西部交通》等著作；发表了“哈萨克谚语及其畜牧文化的特征”、“维吾尔买卖语与其文化”等近100篇论文。
АЛҒЫ СӨЗ
Ⅰ ТАРАУ. ҚАЗАҚ ЭПОСТАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛЕУ ЖӘЙІТІ……1
1. Эпостар зерттелеуінің дайындалу кезеңі……8
2. Эпостар зерттелеуінің басталу кезеңі ……11
Қазақстандағы эпостар зерттелеуінің басталу кезеңі ……11
Қытайдағы эпостар зерттелеуінің басталу кезеңі ……15
3. Эпостар зерттелеуінің даму кезеңі ……18
Қытайдағы эпостар зерттелеуінің даму кезеңі……18
Қазақстандағы эпостар зерттелеуінің даму кезеңі ……21
Ⅱ ТАРАУ. ҚАЗАҚ ЭПОСТАРЫНЫҢ КЕЗЕҢГЕ АЙЫРУЛЫ ……26
1. Түрки ұлттарының ортақ кезеңі ……28
《Алпамыс》 ……31
《Қорқыт ата кітабі》 .……42
《Қырымның қырық батыры》 ……49
《Қобланды》 .……52
《Қамбар》 .……58
2. Қазақ ұлтының даму кезеңі ……68
《Аблай》 .……70
《Қабанбай》 ……74
《Жәнібек》 ……82
《Есенгелді》 ……88
《Арқалық》 ……93
3. Эпостар дала мәдениеті жағынан қалыптасады ……100
……Көшпелі тұрмыс батырлық образдардың жасалуына мәтериал
……әзірлейді ……101
Батырлардың пайда болуы көшпелі тұрмыстің объектив талабы……102
Ⅲ ТАРАУ. ҚАЗАҚ ЭПОСТАРЫНЫҢ ЖЫРЛАУШЫЛАРЫ ……106
1. Көп міндеттерді үстіне алған бақсылар ……106
Жалбарыну……112
Бәдік……114
Арбау……116
2. Мырзашыл сал-серілер ……118
Бақсы тәрізді сыртқы тұлғасы ……122
Көшіп жүріп жырлайтын формасы ……123
Күй шығару мен жырлауды білетін қабілет ……125
Бай да мәртебелі семиялық жағдай ……126
3. Есте ұстампаздық күшті жыраулар ……126
Жыраулардың қалыптасуы мен ерекшеліктері ……127
Жыраулардың атақты өкілдері ……128
Кетбұға——Қазтуған——Шәлгез——Марғасқа——Ақтамберді——Бұқар
4. Шерте де жырлай алатын жыршылар ……134
Жырау сыяқты есте ұстампаздығы күшті ……135
Күйші сыяқты шерту қабілетіне ие ……136
Ақын сыяқты бейнелеу қабілетіне ие ……137
5. Суырып салма ақындар ……137
Алғыр да зеректі сөздер ……139
Көп формалы айтыстар ……141
Ақындардың әйгілі өкілдері ……144
Шал ақын——Жұсіпбекқожа——Ақыт——Таңжарық
6. Күй мен әнді бірдей білетін аншы-ақындар ……147
Аншы-ақындардың қалыптасуы мен ерекшеліктері ……148
Аншы-ақындардың атақты өкілдері ……149
Ноғайбай——Жайаумұса——Балуан шолақ——Әсет
7. Өзге сюжеттерден пайдаланып туындайтын хиссашылар ……154
Хисса жанрының қалыптасу тарихы ……155
Әл-Фараби——Ахмед Йүгінеки——Ахмед Яссауи——Хорезми
———Рабғузи
Хиссашылардың жырлау ерекшеліктері ……159
Хисса-дастанды негіз ететін жырлау стилі
Мозикамен сүйемелдемейтін жырлау формасы
8. Дала мәдениетінің шуағында шомылған жырлаушылар……161
Жырлаушылардың өмір сүру ортасы жаратылды ……161
Жырлаушылардың туындау материалдары молайтылды ……162
Жырлаушылардың эстетикалық танымдары қалыптастырылды……163
Ⅳ ТАРАУ. ҚАЗАҚ ЭПОСТАРЫНЫҢ ТИПОЛОГИЯЛЫҚ ТАПТАСТЫРЫЛУЫ
…………165
1. Жалаң типтегі эпостар ……166
2. Қоспа типтегі эпостар ……168
3. Кұрделі типтегі эпостар ……169
4. Типологиялық таптастырудың мәдени элементтері ……173
Ру-тайпа өзгешелігіне ие типологиялық таптастыру ……173
Неке мотиві эпостардың типологиясына жасаған ықпалдары……175
Ⅴ ТАРАУ. ҚАЗАҚ ЭПОСТАРЫНЫҢ ТАРАЛУ ӨЗГЕШЕЛІГІ ……178
1. Қандастық таралу тәсілі ……178
Тіке туыстар арасындағы таралу ……179
Ағайын туыстар арасындағы таралу ……180
2. Кәсіптестік таралу тәсілі ……181
3. Жазба жолмен таралу тәсілі ……183
Қолжазба түрінде таралу тәсілі ……184
Баспа түрінде таралу тәсілі ……185
Дауыс-сурет түрінде таралу тәсілі ……186
4. Көшіп жүріп таралу тәсілі ……186
5. Көшпенді тұрмыста қалыптасқан таралу тәсілдері ……190
Көшпенді сипаттағы тұрмыс үлгісі ……190
Маусымдық сипаттағы көшу тұрмысы ……191
Ⅵ ТАРАУ. ҚАЗАҚ ЭПОСТАРЫНЫҢ РУ-ТАЙРАЛЫҚ СИПАТЫ……194
1. Ру-тайпаның шежірелік таптастырылуы ……194
2. Ру-тайпаның жағырафиялық орналасуы ……196
3. Ру-тайпаның ұйымдық формалары ……197
4. Ру-тайпалық сипаттың бейнеленуі ……200
Оғыз тайпасының эпостары ……204
Қоңырат тайпасының эпостары ……208
Қыпшақ тайпасының эпостары ……210
Ⅶ ТАРАУ. ҚАЗАҚ ЭПОСТАРЫНЫҢ ДІНИ СИПАТЫ……214
1. Шаман дінінің эпосқа жасаған ықпалдары ……215
Шаман дінінің әулие танымы ……216
Шаман дінінің аруақ танымы ……223
Шаман дінінің жын танымы ……224
2. Іслам дінінің эпосқа жасаған ықпалдары ……227
Іслам дінінің қазақ даласына көрсеткен әсері ……227
Іслам дінінің эпостарда көрнектілендірілуі ……228
Ⅷ ТАРАУ. ҚАЗАҚ ЭПОСТАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІ……233
1. Эпос және миф ……234
2. Эпос және аңыз ……239
Эпос және этникалық аңыз……240
Эпос және ән-күй аңызы……243
Эпос және тарихи адамдар аңызы ……247
Эпос және тарихи оқиғалар аңызы ……248
3. Эпос және әңгіме ……250
Эпос және мергендер әңгімесі ……250
Эпос және батырлар әңгімесі ……252
4. Эпос және тұрмыс-салт жырлары ……263
Эпос және жар-жар жыры ……264
Эпос және естірту жыры ……265
Эпос және жоқтау жыры ……268
Эпос және жұбату жыры ……270
5. Эпос және бата ……271
Ⅸ ТАРАУ. ҚАЗАҚ ЭПОСТАРЫНЫҢ МӘДЕНИ СИПАТЫ ……276
1. Көшпенді ұлттардың активтік элементтері ……277
2. Көшпенді ұлттардың сезімдік қуаттары……286
3. Көшпенді ұлттардың тұлпар түйсіктері……292
4. Көшпенді ұлттардың адамгершілік қасиеттері ……300
ҚОСЫМШA МAТЕРИAЛДAР……305
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ……404
АBTOPДЫҢ БАСТЫ ЕҢБЕКТЕРІ……418
СОҢЫ СӨЗ ……423
序
第一章 哈萨克英雄史诗的研究概况……（1）
一、英雄史诗研究的酝酿时期……（8）
二、英雄史诗研究的创立时期……（11）
（一）哈萨克斯坦史诗研究的创立阶段……（11）
（二）中国哈萨克史诗研究的创立阶段……（15）
三、英雄史诗研究的发展时期……（18）
（一）中国哈萨克史诗研究的发展阶段……（18）
（二）哈萨克斯坦史诗研究的发展阶段……（21）
第二章 哈萨克英雄史诗的时期分类……（26）
一、突厥语民族的共同时期……（28）
（一）《阿勒帕米斯》……（31）
（二）《霍尔赫特祖爷书》……（42）
（三）《克里木的四十位英雄》……（49）
（四）《库布兰德》……（52）
（五）《康巴尔》……（58）
二、哈萨克本民族的发展时期……（68）
（一）《阿布赉》……（70）
（二）《哈班拜》……（74）
（三）《贾尼别克》……（82）
（四）《叶先坎勒迪》……（88）
（五）《阿尔卡勒克》……（93）
三、草原文化铸造英雄史诗……（100）
（一）游牧为英雄的塑造创造素材……（101）
（二）英雄的诞生是游牧的客观需要……（102）
第三章 哈萨克英雄史诗的演唱艺人……（106）
一、身兼多职的巴克思……（106）
（一）呼风唤雨的加勒巴热奴歌……（112）
（二）治病驱邪的白迪克歌……（114）
（三）消灾祛病的阿尔包歌……（116）
二、绅士般的萨勒—赛里……（118）
（一）巴克思式的外部形态……（122）
（二）游牧式的演唱形式……（123）
（三）能作曲会演唱的技能……（125）
（四）高贵富有的家庭背景……（126）
三、记忆超群的吉老……（126）
（一）吉老的形成和特点……（127）
（二）吉老的杰出代表……（128）
凯特布哈——喀孜图安——夏里克孜——玛尔哈斯卡——阿克塔木
别尔迪——布卡尔
四、能弹会唱的吉尔奇……（134）
（一）吉老式的背诵技能……（135）
（二）奎依奇式的弹奏技能……（136）
（三）阿肯式的表演风格……（137）
五、即兴创作的阿肯……（137）
（一）含有灵性的唱词……（139）
（二）形式多样的对唱……（141）
（三）阿肯的知名代表……（144）
夏勒阿肯——居斯普别克禾贾——阿合特——唐加勒克
六、能歌善曲的安奇—阿肯……（147）
（一）安奇—阿肯的形成和特点……（148）
（二）安奇—阿肯的著名代表……（149）
诺海拜——贾尧木萨——巴勒万乔拉克——艾赛提
七、借题发挥的黑萨奇……（154）
（一）黑萨体裁的形成历史……（155）
艾勒·法拉比——阿合买提·玉格乃克——艾合买提·亚萨维——
花喇子模——拉布胡孜
（二）黑萨奇的演唱特点……（159）
以长篇作品为主的演唱风格——无乐器伴奏的演唱方式
八、沐浴在草原文化的演唱艺人……（161）
（一）造就了演唱艺人的生活环境……（161）
（二）丰富了演唱艺人的创作素材……（162）
（三）铸就了演唱艺人的审美观念……（163）
第四章 哈萨克英雄史诗的类型分类……（165）
一、简单型英雄史诗……（166）
二、复合型英雄史诗……（168）
三、多重复合型英雄史诗……（169）
四、类型分类的文化因素……（173）
（一）具有部落特征的类型分类……（173）
（二）婚姻母题对史诗类型的影响……（175）
……
第五章 哈萨克英雄史诗的传承特点……（178）
一、血缘传承方式……（178）
（一）直系亲属的传承……（179）
（二）旁系亲属的传承……（180）
二、业缘传承方式……（181）
三、书面传承方式……（183）
（一）手抄文本形式的传承……（184）
（二）印刷文本形式的传承……（185）
（三）音像文本形式的传承……（186）
四、巡回传承方式……（186）
五、游牧生活生成的传承方式……（190）
（一）流动性的生活模式……（190）
（二）时令性的游牧生活……（191）
第六章 哈萨克英雄史诗的部族特征……（194）
一、部族的系谱分类……（194）
二、部族的地域分布……（196）
三、部族的组织形式……（197）
四、部族特征的体现……（200）
（一）乌古斯部族的史诗……（204）
（二）弘吉剌惕部族的史诗……（208）
（三）克普恰克部族的史诗……（210）
第七章 哈萨克英雄史诗的宗教特征……（214）
一、萨满教对英雄史诗的影响……（215）
（一）萨满教的神灵观念……（216）
（二）萨满教的魂灵观念……（223）
（三）萨满教的鬼灵观念……（224）
二、伊斯兰教对英雄史诗的影响……（227）
（一）伊斯兰教对哈萨克草原的影响……（227）
（二）伊斯兰教在史诗中的体现……（228）
第八章 哈萨克族英雄史诗与其民间文学……（233）
一、英雄史诗与神话……（234）
二、英雄史诗与传说……（239）
（一）英雄史诗与族源传说……（240）
（二）英雄史诗与乐曲传说……（243）
（三）英雄史诗与人物传说……（247）
（四）英雄史诗与史事传说……（248）
三、英雄史诗与故事……（250）
（一）英雄史诗与神箭手故事……（250）
（二）英雄史诗与英雄故事……（252）
四、英雄史诗与习俗歌……（263）
（一）英雄史诗与加尔—加尔歌……（264）
（二）英雄史诗与报丧歌……（265）
（三）英雄史诗与挽歌……（268）
（四）英雄史诗与安慰歌……（270）
五、英雄史诗与祝词……（271）
第九章 哈萨克英雄史诗的文化特征……（276）
一、游牧民族的活性元素……（277）
二、游牧民族的感性力量……（286）
三、游牧民族的骏马情怀……（292）
四、游牧民族的人格特征……（300）
附录……（305）
主要参考文献……（404）
汉文及国内哈萨克文文献……（404）
外文文献……（406）
国外哈萨克文文献……（414）
作者的主要论著……（418）
后记……（423）
